ΕΡΜΗΝΙΑ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ

Με αφορμή την επικείμενη εκλογή Προέδρου στη Νέα Δημοκρατία, άρχισε μια ενδιαφέρουσα πολιτική συζήτηση σχετικά με την έννοια του Φιλελευθερισμού, η οποία αποτελεί μια πολιτική ιδεολογία της οποίας η ερμηνεία πολλές φορές ιστορικά έχει τροποποιηθεί. Αναμφίβολα, πρόκειται για μια λέξη η οποία έχει ‘ταλαιπωρηθεί’ αρκετά από τη γέννηση της, η οποία χρονολογείται τον καιρό της Γαλλικής Επανάστασης. Τότε η έννοια αυτή, εξέφραζε κάτι εντελώς καινούριο, το οποίο ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τα συντηρητικά αντανακλαστικά. Η έννοια της ελευθερίας του ατόμου, της δημοκρατίας, της συμμετοχής, της ελεύθερης βούλησης και του σεβασμού της ιδιοκτησίας κυριαρχούσαν στην καρδιά της ιδεολογίας του φιλελευθερισμού.

Στις αρχές όμως του 20^ου αιώνα, εξαιτίας των ιδεολογικών ζυμώσεων που ακολούθησαν τον 1^ο παγκόσμιο πόλεμο και την ύφεση της δεκαετίας του 1930, το στρατόπεδο των φιλελευθέρων διασπάστηκε. Η κυρίαρχη τάση των φιλελευθέρων στον αγγλοσαξονικό χώρο άρχισε να διαχωρίζει τον πολιτικό από τον οικονομικό φιλελευθερισμό, δίνοντας έμφαση κυρίως στον πρώτο. Επηρεασμένοι από την οικονομική θεωρία του Keynes (ο οποίος θεωρούσε πάντα τον εαυτό του φιλελεύθερο) οι φιλελεύθεροι άρχισαν να έχουν αμφιβολίες για τη δυνατότητα της αγοράς να υλοποιεί τις επιλογές των ατόμων. Θεωρούσαν πως ο κρατικός παρεμβατισμός αποτελεί ένα αναγκαίο κακό που παρά το κόστος του (περιορισμός των επιλογών) μπορεί να εξασφαλίσει την προστασία των ατόμων και τελικά την ευημερία τους. Εφόσον οι φιλελεύθεροι ενδιαφέρονταν για το άτομο, δεν υπήρχε λόγος να παραμείνουν δογματικά προσκολλημένοι στην αγορά. Βέβαια, υπήρξε μια μικρή μερίδα διανοουμένων (κυρίως στις Η.Π.Α.) που όχι μόνο δεν ακολούθησε την κυρίαρχη τάση αλλά βαθμιαία ριζοσπαστικοποιήθηκε περισσότερο, αρνούμενη να αποδεχτεί οποιαδήποτε παρέμβαση στην οικονομική ή κοινωνική ζωή.

Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια της ευημερίας και της ταχύτατης οικονομικής ανάπτυξης, ο λεγόμενος «εξισωτικός φιλελευθερισμός» (egalitarian liberalism), δηλαδή η κυρίαρχη τάση των liberals κυριάρχησε πλήρως. Οι πολιτικοί τους στόχοι ήταν δύο: η προστασία των πολιτικών και ατομικών δικαιωμάτων (κυρίως των μειονοτήτων και των ασθενών πληθυσμιακών ομάδων) και η δόμηση του κράτους προνοίας. Οι εξελίξεις αυτές συνοδεύτηκαν από παράλληλες εξελίξεις στην κυρίαρχη ιδεολογία στις Η.Π.Α. Η πλήρης επικράτηση της κλασσικής φιλελεύθερης οικονομικής σχολής του Σικάγου (εννέα Νόμπελ οικονομικών μέσα σε δύο δεκαετίες) στον ακαδημαϊκό χώρο, η αποτυχία του κράτους προνοίας και του κεϋνσιανού μοντέλου και στη συνέχεια η κατάρρευση των σοσιαλιστικών οικονομιών δημιούργησε ιδιαίτερα φιλικές συνθήκες για τις ιδέες των libertarians. Όμως η στροφή ήταν καταρχήν πραγματιστική και δευτερευόντως ιδεολογική.

Στις μέρες μας, δυο είναι οι κυρίαρχες ερμηνείες του Φιλελευθερισμού. Από τη μια είναι ο κοινωνικός φιλελευθερισμός, ο οποίος έχει ταυτισθεί στην Ευρώπη με την υπεράσπιση όλων των ατομικών δικαιωμάτων που δεν ανήκουν στην οικονομική σφαίρα (Χωρισμός κράτους – εκκλησίας, αποποινικοποίηση της χρήσης των τοξικοεξαρτητικών ουσιών, αναγνώριση όλων των δικαιωμάτων στα ζευγάρια του ίδιου φύλου κ.α.). Από την άλλη βρίσκεται ο οικονομικός φιλελευθερισμός ο οποίος εννοείται με μείωση του κρατισμού, περιορισμό των παρεμβάσεων του κράτους στην οικονομία και απελευθέρωση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας από την γραφειοκρατία και τις ασφυκτικές διοικητικές ρυθμίσεις. Συνοψίζεται συνήθως στη φράση "laissez faire - laissez passer", που θεωρείται το βασικό σύνθημα του ελεύθερου εμπορίου. Για τους υποστηρικτές του κοινωνικού φιλελευθερισμού, εχθρός είναι το παρεμβατικό κράτος, το οποίο θεωρούν την πηγή του κακού για την καταπάτηση των ατομικών δικαιωμάτων. Από την άλλη πλευρά, οι οπαδοί του αμερικανικού φιλελευθερισμού θεωρούν αναντικατάστατες τις μεγάλες κρατικές δαπάνες, διατεινόμενοι ότι παίζουν αναδιανεμητικό ρόλο υπέρ των πιο αδύναμων οικονομικά ομάδων και μειονοτήτων. Με αυτήν την έννοια ο αμερικανικός φιλελευθερισμός είναι πιο κοντά στις απόψεις της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, ενώ ο ευρωπαϊκός φιλελευθερισμός είναι καθαρός οπαδός της ελεύθερης αγοράς και κοινωνίας. Η διαφορά αυτή οφείλεται στις αιτίες που για κάθε ρεύμα περιορίζουν την ελευθερία του ατόμου. Για τον ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό εχθρός της ελευθερίας είναι το κράτος, το οποίο περιορίζει την επιχειρηματική δραστηριότητα. Για τον αμερικανικό φιλελευθερισμό η ελευθερία του ατόμου δεν απειλείται από το κράτος, αλλά από τα μονοπώλια και την οικονομική ανισότητα. Όπως γίνεται αντιληπτό, ο Φιλελευθερισμός είναι μια ιδεολογία που καλώς ή κακώς έχει κυριαρχήσει στην πολιτική σκέψη και δεν είναι εύκολο να πει κάποιος με σαφήνεια ότι μπορεί να υπάρχει ένα κόμμα, ή πολύ περισσότερο ένας πολιτικός αρχηγός που να την εκφράζει πλήρως και αποκλειστικά.